Pegerto Saavedra, GIHM, Universidade de Santiago de Compostela

Resulta difícil atopar na Europa occidental un territorio no que o Císter teña tanta presenza como en Galicia, onde se fundaron, ou onde estaban afiliados, á orde un total de 14 mosteiros, agás un, todos masculinos, e algún deles dos máis ricos desta congregación de observancia castelá.

O estudo da traxectoria das distintas comunidades dos Bernardos a longo prazo afrontouse en Galicia tendo en conta a natureza relixiosa e a condición señorial dos mosteiros. Tamén, prestando atención ás súas relacións cos campesiños, de tal xeito que o sucedido nesas comunidades resulta ser á súa vez unha historia do mundo rural, xa que nelas atoparemos o conflito entre o pazo fidalgo e o sistema foral, as distintas dinámicas da economía campesiña e as mudanzas operadas na paisaxe agraria e nos sistemas alimentarios, estes últimos condicionados polos cambios de apreciación cultural que dos distintos cereais.

A maioría dos mosteiros bernardos conservaron unha abundante documentación, depositada segundo os casos no Arquivo Histórico Nacional de Madrid, no Arquivo do Reino de Galicia e no Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Aos fondos que no seu día formaron parte dos arquivos monacais conservados, habería que engadir os gardados nos dos grandes tribunais reais: a Audiencia do Reino de Galicia e a Chancelería de Valladolid. É esta unha colección documental ampla, que permite estudar a vida das comunidades bernardas dun xeito relativamente completo, dende a súa entrada forzada e conflitiva na Congregación de Castela e as loitas de poder que se deron no seo desta institución, até os diferentes mecanismos de control dun patrimonio que tiña compoñentes tanxibles e intanxibles, a traxectoria dos ingresos en especie e o seu destino, os medios de comercialización dos mesmos e o seu resultado financeiro, a alimentación dos relixiosos e dos criados ou familiares, o financiamento das grandes fábricas barrocas ou o gasto nas obras máis variadas.

Os resultados das investigacións realizadas en Galicia ao respecto amosan o impacto que a incorporación á observancia tivo na traxectoria destas comunidades monásticas, visto que supuxo a imposición de normas que rexían as obrigas estritamente relixiosas, de levar adiante a contabilidade, de arquivar e defender o patrimonio, de utilizar os ingresos ou de facer gastos en especie e efectivo.

A partir de mediados do século XVI, os monxes fixeron grandes esforzos para controlar o patrimonio territorial que tiñan os campesiños e, ocasionalmente, os nobres. A creación de arquivos en cada comunidade, que funcionaban como oficinas esenciais, e a realización de rexistros, foron tarefas fundamentais neste control, xa que os primeiros acabaron sendo o lugar do que saían as armas empregadas para defender os bens en disputa nos xulgados, en tanto que os segundos, os anexos, achegaban as probas do seu dominio sobre o patrimonio reclamado. Malia iso, os continuos cambios na paisaxe agrícola, provocados pola continua división da terra a mans dos labregos, o emprego do arado e os cambios nos cultivos, é dicir, pola capacidade dos campesiños para xestionar o territorio, convenceron aos abades e arquiveiros de que só se trocaban os foros por arrendamentos podería evitar que os colonos se acabasen apropiando das terras ao conseguiren escurecer os dereitos de propiedade. O intento de levar a cabo este troque substancial deu lugar a un ruidoso conflito ao longo de todo o Antigo Réxime, o cal impediu aos relixiosos acadar o seu propósito, polo que, en definitiva, supuxo a vitoria do dominio útil, en mans dos cultivadores, sobre o dominio directo, que posuían os monxes rendistas.

As economías monacais caracterizáronse pola súa estabilidade, froito tamén dunha xestión conservadora que pretendía garantir a reprodución das comunidades bernardas a medio e longo prazo, e sempre consonte ás condicións que esixía o seu status social privilexiado.

As cláusulas dos foros non permitían actualizar as rendas, aínda que os pagos proporcionais á colleita e algúns ingresos decimais evolucionaron da man dos cambios que se deron na produción, reflectindo deste xeito as modificacións que experimentou o sistema agrario galego e a cambiante valoración social que tiña este ou aquel cereal, en especial o millo miúdo e o millo, o cal amosa os distintos usos que se fixeron destes dous tipos de gran, xa fose como alimentos, esmolas ou vendas reais ou supostas, visto que moitas das operacións rubricadas como vendas non foron en realidade outra cousa que cobros de cartos de cargas fixadas en especie.

Polo demais, non deixa de causar certo asombro que, dende cando menos os comezos do século XVII e ata a exclaustración, o destino dos ingresos en especie dos cenobios apenas si mudase e, tamén, que á altura de 1835 os mosteiros cobrasen, agás en administracións monacais moi localizadas, os foros e os décimos na súa totalidade, sen atopar oposicións realmente importantes entre os seus colonos. Durante o Antigo Réxime, estes loitaron por manter o control do territorio manso e valente –aspecto no que tiveron un notable éxito–, en tanto que os monxes lograron pola súa banda garantir a percepción das rendas, malia queixarse ao longo de todo o período da continua perda que experimentaba a facenda dos mosteiros pola malicia campesiña. O certo, é que eses laios tiñan moito de ladaíña, a cal é negada polos resultados procedentes da análise das contabilidades dos mosteiros.

Se ollamos a economía monástica dende a perspectiva dos ingresos e gastos en diñeiro, a situación destas comunidades no primeiro terzo do século XIX non parece tan optimista, pois os desequilibrios orzamentarios aparecen con frecuencia na documentación. Isto débese, máis que á resistencia campesiña, ás medidas político-fiscais da monarquía, que desviaban cara ao tesouro real cantidades que antes ían ás tullas dos relixiosos –pola vía do noveno real, das disposicións sobre os décimos e das contribucións exentas–. Esas medidas estimularon tamén a combatividade dos cregos que presentaban os mosteiros as parroquias ao seu cargo, que puxeron numerosas demandas nas que esixían o aumento da congrua e da estabilidade nas prazas.

A redución dos ingresos e o aumento dos gastos en efectivo crearon problemas para estas economías, moi ríxidas, xa que a súa lóxica consistía en garantir o apoio das comunidades monacais segundo certos patróns de consumo e gasto, aos que os monxes non podían renunciar. Neste senso, as decisións económicas que tomaron non se entenden fóra deste contexto, derivado en boa media da visión que os monxes tiñan do seu mosteiro e da función que nel cumprían.

 

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS:

ANDRADE CERNADAS, J. M., El monacato benedictino y la sociedad en la Galicia medieval, siglos X al XII, Sada-A Coruña, Edicións do Castro, 1997.
ANTOINE, A., Le paisage de l’historien: archéologie des bocages de l’Ouest de la France à l’époque moderne, Rennes, PUR, 2001.
BURGO LOPEZ, M. C., “El señorío monástico gallego en la edad moderna”, Obradoiro de Historia Moderna, 1, 1992, pp. 99-121 <https://revistas.usc.gal/index.php/ohm/article/view/593>.
FERNANDEZ CORTIZO, C., “La orden de San Benito en la Galicia moderna: la reforma de la congregación de Castilla y las visitas generales”, en J. M. López Vázquez (coord.), Opus Monasticorum. Patromonio, Arte, Historia y Orden, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, pp. 23-62.
LANDI, F., Il paradiso dei monaci. Accumulazione e dissoluzione del patrimoni del clero regolare in étá moderna, Roma, NIS, 1996.
SAAVEDRA, Pegerto, La opulencia de los hijos de san Bernardo. El Císter en Galicia, c. 148-1835, Prensas Universitarias de Zaragoza, colección Monografías de Historia Rural del SEHA, núm. 17, 2021.