Anxo Rodríguez Lemos, contratado FPU do GIHM, Universidade de Santiago de Compostela

Dende a antigüidade consideráronse santos certos lugares sacralizados por unha hierofanía ou unha teofanía que encarnaba o mundo divino na Terra. O santuario era pois, como o define o Código de Dereito Canónico, unha “igrexa ou outro lugar sagrado ao que, por un motivo peculiar de piedade, acoden en peregrinación numerosos fieis con aprobación do Ordinario do lugar” (can. 1230).

Achegarse aos santuarios galegos na idade moderna é tratar de comprender as normas de organización dunhas institucións vinculadas aos fieis e á comunidade –igrexas parroquiais, capelas, ermidas– que estiveron supervisadas pola Igrexa, a cal pretendía corrixir tanto o rumbo desas institucións en caso de desvío, como controlar as manifestacións relixiosas que nelas se daban e practicaban. Dito doutro xeito, pretendía someter a xuízo o contido relixioso do común e suxeitar o goberno económico do santuario, en definitiva, xestionar a fe e a crenza na salvación. Tratábase, por tanto, en última instancia, de controlar a experiencia relixiosa ordinaria.

                                                 

Boa parte dos santuarios galegos son produto da Contrarreforma e da “Reconquista católica”, da que deriva a nova valoración dos santos, das reliquias, dos lugares de peregrinación e do calendario litúrxico que se impuxo tras o Concilio de Trento (1545-1563), respondendo nisto a iniciativas que, case sempre, xurdiron do clero e que foron controladas por este con vistas a disciplinar ao pobo. É necesario pois, seguindo a Eric Hobsbawn, revisar a consideración de tradicional que moitos santuarios teñen, xa que, en non poucas ocasións, estes adoitan ser resultado dun desexo eclesial na procura de estruturar social e espiritualmente unha comunidade con certa rapidez, dotándoa mesmo dunha tradición inventada, da que se fai derivar un grupo de prácticas, normalmente gobernadas por regras aceptadas –aberta ou tacitamente–, e unha natureza simbólica ou ritual que buscaba inculcar determinados valores ou normas de comportamento a través da súa repetición sistemática. Deste xeito, se pretendía así establecer a medio prazo unha continuidade cun pasado más ou menos afastado no tempo. 

A existencia dunha lenda fundacional arredor dun centro de devoción (como ocorre na Franqueira, O Medo, A Cela, A Escravitude, etc.) ou a veneración da súa imaxe sagrada (como pasa en Cereixo, Bandín, Amil, etc.) outorgáballes a estes centros unha lexitimidade espiritual baseada en explicacións pseudo-históricas propaladas e alimentadas pola Igrexa coas que, facendo unha lectura peculiar e interesada da propia historia, tentaban cimentar socialmente o “feito” sobre o que supostamente naceran. Hobsbawn vía detrás destes procesos a procura de novos símbolos que pretendían a cohesión social, que eran unha porta aberta a un certo tipo de socialización e que establecían un forte vínculo entre os fieis e a Igrexa. 

                                                        

Certamente, os intereses en erixir un santuario foron variados e o seu éxito dependeu da capacidade dos seus creadores e patrocinadores para ser capaces de captar e ocupar un oco no amplo abano devocional existente na Galicia do Antigo Réxime. Tamén, de xuntar recursos materiais para mantelos (alén dos clásicos décimos, primicias, dereitos de estola ou pé de altar, etc.) e de influír nas vontades dos devotos, dos que se pretendían dádivas e esmolas, esas, que a bibliografía francesa conceptuou como excedente piadoso. Así mesmo, os patrocinadores debían convencer ás autoridades eclesiásticas e civís de que as súas intencións e obxectivos eran lexítimos e ben intencionados. Só unha vez obtido todo isto, o santuario consolidaríase como un lugar de culto, no que xogaba un importante papel a celebración dunha romaría ou dunha peregrinación, que axudaban logo a que se perpetuase no seo do espazo rexional ou local onde estaba inserido. 

                                                

Porén, o fracaso na erección dun destes santuarios chegaba pola falla dalgún dos condicionantes mencionados, ou de todos eles. Un dos principais motivos dese fracaso eran as sospeitas de que tras a empresa se agochaban escuros intereses económicos –como, por exemplo, o desexo de acabar establecendo feiras ou mercados ao carón do novo santuario–, algo que de inmediato puña na súa contra a bispos e rexedores. Igualmente, estaban as rivalidades entre as ordes relixiosas, que desconfiaban da aparición dese novo espazo devocional por entrar en competencia cos propios. Outro motivo era a falla de “concorrencia de xentes”, a falla de confianza destas cara ás virtudes e cara a efectividade do santo á hora de atender as súas peticións, dicíase entón que este “suaba pouco diante dos seus problemas”, ou tamén que a devoción proposta coincidía ou redundaba na ofertada noutros santuarios… Asemade, un templo que, moitas veces, só se abría unha vez ao ano non ficaba exento de conflitos e de excesos. Moitos deles chegaban a mans dos xuíces e tribunais quer por ataques e roubos do sagrado quer do non sagrado, polos enfrontamentos a paus e as algaradas nocturnas que tiñan lugar nos adros e as carballeiras veciñas con motivo das romarías ou polas disputas entre as autoridades laicas e elites eclesiásticas –así como entre estas últimas– pola preeminencia nas procesións.

Normalmente, o romeiro que ía a un destes santuarios escollía o lugar de devoción e iniciaba a súa peregrinatio tras realizar previamente unha promesa persoal, ou ben o facía como parte dunha práctica relixiosa máis común e colectiva. O seu propósito era rematar dando as grazas neles, sobre todo unha vez que se converteron en aglutinantes das súplicas e curiosidades das xentes polo feito de custodiar o santo ou a santa que ofertaba esta ou aquela protección espiritual para este ou aquel problema.

                                                           

Repletos de simboloxía no seu interior e exterior, os santuarios convertíanse así en fitos que remarcaban a vida do romeiro, sobre todo tras ter padecido unha enfermidade ou pasado por unha convalecencia previa. Era logo da mesma cando este, xa san e, ás veces, agradecido, achegábase até eles.

Para W. A. Christian os romeiros formaban parte desas xentes agradecidas que contribuía a converter o lugar nun centro de peregrinación, mesmo alén das súas peculiaridades históricas ou artísticas. De feito, foi esa relación causa-efecto a que fixo que pequenas capelas, ermidas, igrexas parroquiais, e mesmo algunhas catedrais de Galicia, se convertesen en centros de devoción de “primeira orde”. Neles, a doutrina e o culto emanados de Trento foron da man dunha permeabilidade, dun certo sincretismo coas formas de piedade popular, que se facía patente en prácticas relixiosas “de todo gusto” que, moitas veces, deron lugar ás sisudas discusións teolóxicas entre católicos e protestantes, tal e como xa pasara cando se falara de render culto a virxe María, aos santos, de vender ou non as indulxencias ou, simplemente, de emprender unha peregrinación a un deses santuarios aos que acabamos de referírmonos.

 

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

CHRISTIAN, William (1989), Local religion in Sixteenth-century Spain, Princenton, University Press.

HOBSBAWN, Eric & RANGER, Terence (2002), La invención de la tradición, Barcelona, Crítica.

GONZÁLEZ LOPO, Domingo Luís (2002), Los comportamientos religiosos en la Galicia del Barroco, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
RODRÍGUEZ LEMOS, Anxo (2021), “The economy of devotion in Northwest Iberian Sanctuaries”, International Journal of Innovation, Creativity and Change, XV, 10, pp. 379- 401.

RODRÍGUEZ LEMOS, Anxo (2021), “Tener fortuna con los santos”: categorización de los santuarios de la Galicia moderna”, en A la sombra de las catedrales: cultura, poder y guerra en la Edad Moderna, Burgos, Universidad de Burgos, pp. 869-896. 

SAAVEDRA FERNANDEZ, Pegerto (1994), “La consolidación de las ferias como fiestas profanas en la Galicia de los ss. XVIII y XIX”, en NÚÑEZ RODRÍGUEZ, Manuel (coord.), El rostro y el discurso de la fiesta, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago, pp. 279-296.