1. Comunidade interliteraria
A reconstrución crítica das literaturas española e portuguesa dos séculos XVI e XVII debe contemplar os ámbitos de intersección e confluencia resultantes da veciñanza xeográfica e do contacto cultural e político, especialmente durante a Monarquía Dual (1580-1640). Dita conexión foi explicada mediante conceptos como “intercultura” (Jorge, 1921), “comunidade interliteraria” (Aguiar e Silva, 2008), “transferencia cultural” (Brandenberger, 2007) e “campo literario” (Plagnard e Galbarro, 2017). Todos eles dan conta da relativa homoxeneidade do desenvolvemento literario e cultural de ambos os países, así como da mutua recepción, con intercambios, afinidades e antagonismos.
Destes últimos dá conta a reacción opositora á hexemonía do castelán, determinante da escritura bilingüe por parte de gran número de autores portugueses. Esta postura “isolacionista”, remontable a João de Barros (Diálogo en louvor de nossa linguagem), denota unha conciencia de identidade nacional non sempre incompatible coa noción de comunidade interliteraria.
Así, António Ferreira defende o uso do portugués como vehículo exclusivo da creación literaria e recrimina a Pero de Andrade Caminha a súa pleitesía cara o idioma estranxeiro e Francisco de Sá de Miranda reprocha a Gil Vicente a súa adhesión á tradición teatral española fronte ás innovacións italianas. Representan ambos unha reacción nacionalista que, no caso de Miranda, non impide o seu cultivo do castelán. Outro poeta bilingüe, Don Manuel de Portugal, mostrouse remiso ás pretensións dinásticas de Felipe II.
2. Factores interliterarios
Aínda que as literaturas española e portuguesa manteñen o seu propio carácter e traxectoria, determinadas coordenadas aproxímanas neutralizando as diferenzas: o bilingüismo, a recepción, os modelos comúns e os textos luso-casteláns.
2. 1. Bilingüismo
O fenómeno do bilingüismo conta cos precedentes de don Pedro de Portugal (1429-1466) e cancioneros bilingües como os de García de Resende e Baena. No século XVI está representado por Gil Vicente (ca. 1465-ca. 1536), no teatro, e Sá de Miranda (1495-1558), na lírica italianista. As súas correspondentes producións enmárcanse nunha corte portuguesa na que as sucesivas raíñas e princesas españolas neutralizaran o uso da súa lingua materna. Neste idioma compón Luís de Camões (1524-ca. 1580) nove redondillas, os tercetos de Aónia, na égloga I, e algunhas pasaxes intercaladas no seu teatro, sen que se poida aceptar a autoría de ningún dos sonetos casteláns adxudicados.
Don Manuel de Portugal (ca. 1520-1606), Diogo Bernardes (ca. 1530-1594), André Falcão de Resende (1527-1599), Pero de Andrade Caminha (ca. 1520-1591), Vasco Mousinho de Quevedo Castelo Branco (ca. 1570-d. de 1619), Fernão Rodrigues Lobo, ou Soropita (-d. de 1616), Sor Violante do Céu (1607-1693) son algúns dos cultivadores de poesía en castelán, que tamén aparece compilada en cancioneros e antoloxías bilingües. Destas últimas cabe destacar Fénix Renascida (1716-1728) e o Postilhão de Apolo (1761-1762), testemuños do gongorismo luso.
Outros autores de orixe portuguesa exiliáronse á corte española e elixiron o castelán como idioma literario preferente ou exclusivo: Jorge de Montemayor (Montemor-ou-Velho, ca.1520-Piamonte?, ca. 1561), Gregorio Silvestre (Lisboa, 1520-Granada, 1569), Miguel Sánchez de Lima (Portugal, -, d. de 1580), Juan de Matos Fragoso (Alvito, 1609-Madrid, 1689), Manuel de Faria e Sousa (Souto-Pombeiro, 1590-Madrid, 1649) e Francisco Manuel de Melo (Lisboa, 1608-1666).
No repertorio épico en castelán destacan as seguintes obras: La conquista de Granada (1590) de Duarte Dias (¿-¿), La Felicissima Victoria de Lepanto (1578) de Jerónimo Corte-Real (¿-1588), Iffanta Coronada (1606) de Soares de Alarcão (1580-1618) e Hespanha libertada (1618) de Bernarda Ferreira de Lacerda (1595-1644).
2. 2. Recepción
A relación xerárquica entre as literaturas española e portuguesa viuse como produto dun colonialismo cultural (Vázquez Custa, 1981), que no campo da tradución axústase ao concepto de “asimetría” (Dasilva, 2017).
Nas diferentes vertentes da recepción (por parte dos lectores e dos escritores) percíbese ese desequilibrio: os libros portugueses están escasamente representados nas bibliotecas españolas, apenas reciben traducións ao español e, supostamente, exercen pouca influencia nos autores españois, fronte ao predicamento das obras españolas que se editan e difunden en Portugal, onde son imitadas e ás veces traducidas, aínda que se prefire a súa lectura na lingua orixinal. Así mesmo, os propios tradutores portugueses verten ao español obras de clásicos e estranxeiros.
Como principal excepción dentro deste panorama destaca a difusión de Os Lusíadas, obxecto de seis traducións durante a União Ibérica: as de Caldera e de Gómez de Tapia, ambas as de 1580; a de Garcés, de 1591; a de Faria e Sousa, de 1639, e dúas inéditas, por Francisco Aguilar e Manuel Correia Montenegro.
No entanto, a hexemonía, indiscutible nos ámbitos político e idiomático, admite no literario matizacións determinadas pola singularidade dos escritores portugueses, que, sen subtraerse á influencia española, dentro do recíproco intercambio peninsular, forxan os seus propios paradigmas xenéricos na lírica, na épica, no teatro e na prosa.
2.3. Modelos e patróns xenéricos compartidos
Con independencia do idioma, as letras españolas e as portuguesan transitan por similares camiños, seguindo os modelos grecolatinos e italianos, adaptados ás particularidades do contexto de cada escritor. Un caso representativo ofréceno as homólogas adaptacións da oda horaciana de poetas portugueses e españois, que comparten un arquetipo xenérico moi similar, sen que necesariamente haxa que recorrer á influencia ou imitación, nun ou outro sentido, para explicalos. En devandito contexto sitúase a equiparación das odas de Ferreira coas dos principais odistas españois, unha das liñas de investigación do presente proxecto.
O innegable e recoñecido maxisterio de Garcilaso, Camões, Góngora e Cervantes estreita máis, se cabe, esa cohesión peninsular que se confirmaría co achado de novas influencias ou analoxías explicábeis á luz dun tronco común.
2.4. Textos luso-casteláns: transmisión e reescritura
Unha perspectiva peninsular hispano-portuguesa na reconstrución da historia das súas literaturas desvela un dinámico intercambio que afecta á poesía, ao teatro e á prosa tanto na fase creativa como na difusión, manuscrita ou impresa, xa que textos, autores e editores se ven inmersos nesa “itinerancia literaria” (Carrasco, 2018) que pasa as fronteiras xeopolíticas e as diferenzas idiomáticas.
A denominación de “textos luso-casteláns”, fundamentalmente aplicada aos poemas orixinais en castelán compostos por portugueses, pero tamén ás traducións a un e outro idioma, segundo a definición de Michaëlis (1910), que se refire a un corpus concreto de sonetos, pode estenderse a calquera outra variedade poética, así como á prosa e ao teatro.
Os poemas luso-casteláns experimentan un proceso de reescritura, orixe de cambios textuais e de atribución autorial, especialmente flutuante en cancioneiros bilingües que circulan por toda a Península. Reunir ditas obras colectivas e desgajar delas as composicións en castelán, contrastando a información de diversos testemuños, imponse como tarefa imprescindible na elaboración deste corpus, e complementaría os datos proporcionados pola obra individual dos poetas recoñecidos como bilingües.